Op 29 mei 2009 vond in aanwezigheid van Koningin Beatrix de opening plaats van het volledig gerestaureerde provinciehuis van Noord-Holland, Paviljoen Welgelegen te Haarlem. Niet alleen het interieur, maar ook de buitenversiering van dit achttiende-eeuwse landhuis, waaronder een aantal gevelreliëfs en een unieke groep van zeven tuinbeelden, is weer in oude luister hersteld. Een knap staaltje werk, aangezien dit beeldhouwwerk in de loop der eeuwen zwaar beschadigd raakte en de vraag hoe deze beelden verantwoord te kopiëren een groot probleem vormde.

Francesco Righetti
Het in een Neoklassieke stijl ontworpen Paviljoen Welgelegen aan de Haarlemmerhout werd tussen 1785 en 1789 gebouwd in opdracht van de rijke Amerikaanse bankier Henry Hope (1735-1811). Bij de bouw gold voor zowel binnen als buiten een doordacht decoratieprogramma. Dit bestond voor de versiering van de gevel onder meer uit vijf bas-reliëfs met klassieke voorstellingen. Deze reliëfs werden echter van gips vervaardigd met als gevolg dat hun staat enkele decennia terug al zo slecht was dat men besloten had deze te vervangen door kopieën in cementmortel, jammergenoeg van niet al te hoge kwaliteit. Een ander belangrijk onderdeel van het decoratieprogramma van het exterieur van Paviljoen Welgelegen bestond uit een groep tuinbeelden van de Romeinse beeldhouwer Francesco Righetti (1749-1819). Zij stellen voor Amor, Apollo, Mercurius, Euterpe, Ganymedes met adelaar, Bacchus en Amphelos, een satyr. Het zevende kunstwerk is een beeldengroep die de Laocoön-groep voorstelt, een kopie van het marmeren beeld dat in het Vaticaansmuseum te Rome staat. Ook deze beeldhouwwerken waren uitgevoerd in een voor dit doel uitzonderlijk materiaal, te weten lood. Zoals te verwachten viel raakten deze beelden om die reden, gelijk de gevelreliëfs, in de loop der tijd eveneens zwaar beschadigd. Her en der verzakten ze en op sommige plaatsen was het relatief zachte metaal gaan scheuren. Al met al aanleiding voor de conservator van Paviljoen Welgelegen, Gerrit Bosch, te besluiten tot een grondige restauratie, maar de vraag was op welke wijze dit technisch te realiseren.

Willem Noyons
Op advies van de conservator beeldhouwkunst van het Rijksmuseum, Frits Scholten, werd de Utrechtse kunstenaar Willem Noyons benaderd. Als ontwerper had Noyons al regelmatig laten blijken technisch onderzoek niet te schuwen en hij had, mede vanuit zijn grote kennis van diverse materialen, het Rijksmuseum in het verleden al eerder kunnen helpen met het restaureren en kopiëren van bijzondere kunstwerken. Noyons adviseerde om van de reliëfs kopieën te maken in kunststof. De conservatoren besloten daarop de originelen onder te brengen in het depot voor stenen kunstwerken, het zogenaamde lapidarium van de rijksdienst. Bij het kopiëren waren er twee opvattingen. De ene was om kopieën te maken van de huidige staat. De andere was de bestaande reliëfs zo goed mogelijk te retoucheren en de ontbrekende delen aan te helen. Door de nieuwe techniek die Willem Noyons speciaal voor de restauratie van dit beeldhouwwerk ontwikkelde bleek het mogelijk in deze een compromis te bereiken.

Materiaal en techniek
Waar de reliëfs weinig beschadigd waren werd op een niet destructieve, tijdelijke manier geretoucheerd. Van de zwaarder beschadigde reliëfs werd besloten een tussengietsel in gips te maken en daarop een retouche uit te voeren in plastisch materiaal. Dit betroffen ontbrekende delen van mens- en dierfiguren, zoals armen, handen en voeten, en uitstekende delen in de achtergrond. Hierover werd een siliconenmal gemaakt met een steunmal, die gevuld werd met een kunststofmassa die wat structuur en kleur betreft dicht bij de originele materie komt. Nadat deze in de mal was aangebracht werd deze weer geheel versterkt met gewapend polyester. Het resultaat is verbluffend. Alhoewel de beelden in feite geheel vernieuwd zijn geven zij, ook van dichtbij, de indruk eeuwenoud te zijn.

Brons voor lood
Voor de loden tuinbeelden van Righetti werd een andere oplossing gevonden. Deze serie beelden is uniek, omdat er bijna geen ensembles van kwetsbare loden beelden meer bestaan in de wereld. Teneinde ze voor de toekomst te behouden besloot Gedeputeerde Staten in 2005 ze aan het Rijksmuseum te schenken. Het geschenk werd in dank aanvaard en het museum ontfermde zich vervolgens over de restauratie. Bij de heropening van het vernieuwde museum zullen de gerestaureerde originelen een prominente plek krijgen in het Atrium, de ruime ontvangsthal in de voormalige binnenplaats van het gebouw van Cuypers. Maar niet alleen het Rijksmuseum heeft baat gehad bij deze schenking; ook Paviljoen Welgelegen is er beter van geworden. In de tuin van dit landhuis staan nu de kopieën van de beelden, gemaakt door Willem Noyons. In samenwerking met de bronsgieterij Stijlaart te Tiel heeft hij de loden beelden van Righetti eerst weer in hun oorspronkelijk vorm en stand teruggebracht en daarna in brons laten gieten. Zo ziet ook de tuin van Welgelegen er nu weer uit als in zijn beste dagen. Maar anders dan twee eeuwen terug is ditmaal het voortbestaan van de kunstwerken verzekerd. En zover is de bankier Henry Hope destijds niet gegaan.

Drs. Jaap Versteegh